Πρώτα ήταν το σκάνδαλο της «Κιβωτού». Μετά ο «Αλλος Ανθρωπος». Οι άνθρωποι της κοινωνίας των πολιτών αισθάνονται το βάρος του στίγματος. Πώς μπορούν να κερδίσουν ξανά την εμπιστοσύνη της κοινωνίας;
Προ ημερών η Αγγελική Κοσμοπούλου, διευθύντρια του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αθανάσιος Λασκαρίδης, με τον σύζυγό της Κωστή Σφυρικίδη, φόρεσαν το χαρακτηριστικό κόκκινο γιλέκο και έγιναν «πωλητές για μία ώρα» της Σχεδίας. Πρόκειται για το γνωστό πρόγραμμα που δίνει την ευκαιρία σε φίλους και υποστηρικτές του περιοδικού δρόμου να αναλάβουν προσωρινά ένα από τα πόστα, να μπουν στα παπούτσια ενός πωλητή, να κοιτάξουν στα μάτια τους περαστικούς ζητώντας τη στήριξή τους. «Βρεθήκαμε στον οδό Τσακάλωφ και είδαμε την απαξία στο βλέμμα των ανθρώπων», λέει η Αγγελική στην «Κ». Χαμηλωμένα μάτια, κεφάλια στραμμένα αλλού. «Με το κόκκινο γιλέκο γίναμε αόρατοι. Ηταν πολύ παράξενο».
Η κ. Κοσμοπούλου συνδέει σαφώς αυτή την εμπειρία με τις εξελίξεις στην υπόθεση του «Αλλου Ανθρώπου». Το σοκ ήταν μεγάλο, αλλά το aftershock, οι μετασεισμοί, είναι ισχυρότεροι. «Θα περάσει κι αυτό αλλά εγώ στην Τσακάλωφ ένιωσα όχι μόνο ότι παραξενεύεται αυτός που σε βλέπει αλλά και ότι σε θεωρεί μέρος μιας απάτης. Είναι πολύ δύσκολο αυτό. Αυτό που μας διαλύει είναι ότι θα πληγούν οι άνθρωποι που έχουν τη μεγαλύτερη ανάγκη, που έχουν ανάγκη φαγητό και στέγη. Και ασφαλώς και ο πολίτης ο οποίος θέλει να συμμετέχει, δίνει τον οβολό του και πλέον προβληματίζεται αν θα το ξανακάνει». Οπως λέει, τα ιδρύματα θα το ξανακάνουν, είναι στο DNA τους. «Είναι εκεί για να εκπληρώσουν έναν κοινωφελή στόχο. Μπορεί να αλλάξουν δικλίδες ασφαλείας αλλά θα παραμείνουν στον χώρο. Ούτως ή άλλως είναι θωρακισμένα, δεν θα χρηματοδοτούσαν ποτέ έναν φορέα χωρίς νομική υπόσταση».
Πάντως η περίπτωση του «Αλλου Ανθρώπου» ήταν ιδιαίτερη γιατί έπαιρνε δωρεές σε είδος. «Υπάρχουν σοβαρές επιχειρήσεις που ξέρω ότι έχουν απαιτητικούς κανόνες, οι οποίες έδιναν τρόφιμα». Κάποιοι φαίνεται ότι έκαναν τα στραβά μάτια για χάρη μιας φωτογραφίας στα κοινωνικά δίκτυα.
Οποια στάση κι αν είχαν τηρήσει το προηγούμενο διάστημα ωστόσο οι εγχώριες οργανώσεις, σήμερα εισπράττουν μερίδιο της καχυποψίας και της απαξίωσης. Ο Αλέξανδρος Θεοδωρίδης, εκ των ιδρυτών του «Μπορούμε», οργάνωσης που «διασώζει» τρόφιμα και τα προσφέρει σε κοινωφελείς φορείς σε όλη την Ελλάδα, βρισκόταν πριν από λίγες ημέρες σε ένα παιδικό πάρτι. «Ολοι γνωρίζουν τι κάνω και από όσα με ρωτούσαν κατάλαβα ότι υπάρχει μεγάλη καχυποψία». (Το ίδιο σχολείο έστελνε τα έσοδα του ετησίου του μπαζάρ στον «Αλλο Ανθρωπο».) Οπως λέει όμως, «διαχρονικά στην Ελλάδα μάς περιμένουν στη γωνία».
Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο όταν ίδρυσαν το «Μπορούμε», το 2012, αποφάσισαν ότι ανεξάρτητα από αυτά που προβλέπει ο αστικός κώδικας για μια ΑΜΚΕ, θα ανεβάσουν το καταστατικό online, τα πρόσωπά τους online, όχι μόνο των ιδρυτικών μελών, αλλά όλων («να ξέρει ο κόσμος ποιοι είναι από πίσω, βλέπεις οργανώσεις-εργοστάσια ευρωπαϊκών προγραμμάτων και δεν ξέρεις ποιοι είναι από πίσω»), τους οικονομικούς απολογισμούς, κ.ο.κ., ενώ με δική τους πρωτοβουλία έκαναν έλεγχο ορκωτοί λογιστές. «Κι εγώ αν ήμουν από την άλλη πλευρά θα ήθελα να ξέρω», λέει ο Αλέξανδρος. «Ποτέ δεν μπορείς να είσαι 100% σίγουρος».
«Εχουμε συναδέλφους που χρειάζεται να απολογούνται σε συγγενείς και φίλους επειδή δουλεύουν σε ανθρωπιστική οργάνωση. Υπάρχει εγκατεστημένη προκατάληψη».
Το περίεργο είναι ότι όσο πιο τυπικός είσαι στην Ελλάδα, τόσο μεγαλώνει η καχυποψία γύρω σου. Τηρείς τα προβλεπόμενα; Τους νόμους; Κάποιο λάκκο θα έχει η φάβα. Το γεγονός ότι το «Μπορούμε» απείχε από την προσφορά στην οργάνωση του Κωνσταντίνου Πολυχρονόπουλου, ακριβώς επειδή αυτή δεν είχε νομική υπόσταση, είναι βέβαιο ότι δεν το καλόβλεπαν κάποιοι. «Είναι πολύ συμπαθητικός άνθρωπος και όντως βοηθούσε πολύ, αλλά του έλεγα “μπορεί να κάνουμε διαφορετικά πράγματα αλλά επειδή είμαστε μέρος της ίδιας κοινωνίας πολιτών και μας περιμένουν στη γωνία, δες το θέμα της διαφάνειας, θα μας πάρει όλους η μπάλα”».
Από την άλλη πλευρά, η νομιμότητα αποδίδει. «Κάπως έτσι πείσαμε τους προέδρους των λαϊκών αγορών να μας εμπιστευτούν, όπως και μικρές και μεγάλες εταιρείες, κάπως έτσι συνεργαστήκαμε και με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (σ.σ. είναι μέλος της Πλατφόρμας Εμπειρογνωμόνων από το 2016 που δημιουργήθηκε, έχοντας περάσει από το κόσκινο του Μητρώου Διαφάνειας)». Το 2017 επίσης απονεμήθηκε στο «Μπορούμε» το Βραβείο Ευρωπαίου Πολίτη από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (Το ίδιο βραβείο είχε απονεμηθεί το 2015 και στην Κοινωνική Κουζίνα «Αλλος Ανθρωπος», αλλά ο κ. Πολυχρονόπουλος είχε αρνηθεί να το παραλάβει, «θεωρώντας υποκριτικό να μας βραβεύουν αυτοί που επέβαλαν σε μια χώρα το 65%, σύμφωνα με τον προϋπολογισμό της ελληνικής Βουλής το 2014, να ζει στο όριο της φτώχειας».) Αυτός είναι πάντως ο λόγος που σήμερα το «Μπορούμε» δεν έχει δει μεταβολή στις προσφορές πολιτών και επιχειρήσεων. «Το καλό όνομα δεν το χτίζεις για την καλή μέρα, αλλά για την κακή μέρα».
Η κακή μέρα έχει έρθει για τις οργανώσεις που ασχολούνται με το προσφυγικό προ πολλού. Οπως λέει στην «Κ» ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης, διευθυντής του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες, «αυτό που γίνεται τώρα με τις “κακές” ΜΚΟ εμείς το έχουμε περάσει εδώ και καιρό, έχουμε περάσει από το να είμαστε εχθροί του κράτους μέχρι διακινητές και συνεργάτες των Τούρκων». Παρ’ όλα αυτά μοιραία επηρεάζονται κι εκείνοι από κάθε τι που γίνεται στον χώρο των ΜΚΟ. «Εχουμε συναδέλφους που χρειάζεται να απολογούνται σε συγγενείς και φίλους επειδή δουλεύουν σε ανθρωπιστική οργάνωση. Υπάρχει εγκατεστημένη προκατάληψη. Εχουμε δικηγόρους που κάθε φορά που πάνε σε αστυνομικό τμήμα για μια υπόθεσή μας, ακούν “μη μου πεις ότι είσαι από ΜΚΟ;”. Η γενίκευση δίνει επιπλέον πάτημα. Οταν μιλάς οριζόντια για ύποπτες ΜΚΟ δημιουργεί σε όλους πρόβλημα».
Είναι ακριβώς λόγω αυτής της στοχοποίησης που οι οργανώσεις του Προσφυγικού ζητούν ενίσχυση της διαφάνειας έχοντας καταθέσει συγκεκριμένες προτάσεις στις Aρχές. «Ανάγκη διαφάνειας υπάρχει, ο τρόπος που γινόταν η διαχείριση των χρημάτων στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν ήταν σωστός για μια ευνομούμενη πολιτεία. Μια μικρή οργάνωση πάντως δεν μπορεί να πληρώσει το ISO ή ορκωτό λογιστή, πρέπει να βρεθεί άλλος τρόπος». Σημειώνεται ότι οι οργανώσεις του προσφυγικού υπάγονται σε ειδικό μητρώο του υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου, το οποίο συνδέεται με τις χρηματοδοτήσεις. «Το να μπουν όλοι στο ίδιο καζάνι συμφέρει όσους θέλουν αυστηροποίηση των κανόνων όχι στην κατεύθυνση της διαφάνειας αλλά του ελέγχου». Η ύπαρξη του εν λόγω μητρώου συνδέεται στις σχετικές εκθέσεις με ζητήματα υποχώρησης του κράτους δίκαιου στην Ελλάδα. «Ζούμε την παράνοια στα ευρωπαϊκά κείμενα οι οργανώσεις να παρουσιάζονται ως εταίροι των κυβερνήσεων, αλλά στην Ελλάδα να θεωρούμαστε εχθροί», καταλήγει ο κ. Παπαγιαννάκης.
Δεν λείπει ο νόμος
Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Λιαρίκο, επικεφαλής τμήματος ανάπτυξης του WWF Ελλάς, η νομοθεσία είναι εκεί. Αλλά δεν τηρείται. «Ο φορολογικός κώδικας προβλέπει κάποια πράγματα, δεν μπορεί κανείς να πει ότι μας λείπει το εργαλείο. Είναι το κράτος που δεν φροντίζει να εφαρμόζει τη νομοθεσία του», λέει στην «Κ». «Αν την εφάρμοζε, το 95% των προβλημάτων θα ήταν τακτοποιημένο». Οπως λέει, πάντως, οι οργανώσεις που τηρούν πολύ υψηλά πρότυπα διαφάνειας και λογοδοσίας στο κοινό και στους ανθρώπους που τις υποστηρίζουν δεν θα επηρεαστούν ιδιαίτερα. «Οταν δίνεις βάση σε αυτό το θέμα, στο να είσαι υπεύθυνος και υπόλογος και διαφανής, αποδίδει». Την ίδια στιγμή, όπως λέει, όταν υπάρχει τέτοια αρνητική δημοσιότητα που αφορά μάλιστα μια οργάνωση που ήταν κοντά στους ανθρώπους, όπως η Κοινωνική Κουζίνα, «θα περίμενε κανείς από τα Μέσα και την Πολιτεία να υπερασπίζονται τον χώρο αντί να αναπαράγουν τη λάσπη». Το να κλονιστεί η εμπιστοσύνη του πολίτη είναι το σημαντικότερο πλήγμα.
Μόνο το 45% των οργανώσεων δημοσιεύει ισολογισμό
Αν η ματαίωση της αλληλεγγύης είναι το αποτέλεσμα, είναι η ίδια η κοινωνία αυτή που βάζει τις βάσεις για να συμβεί αυτό, υποστηρίζει η Μυρτώ Ξανθοπούλου, σύμβουλος Στρατηγικής της Κοινωνίας των Πολιτών και ενεργή εθελόντρια. «Η κοινωνία διατηρεί με την Κοινωνία των Πολιτών μια μάλλον ανώριμη, καχύποπτη, συναισθηματική σχέση. Πριμοδοτεί τη δημοφιλία αντί του επαγγελματισμού, την επικοινωνία αντί του μετρήσιμου έργου, την έμφαση στα πρόσωπα αντί στη διαφάνεια και τη λογοδοσία, την προσωπική σχέση αντί του οργανωμένου συστήματος, την πιο αυθόρμητη προσέγγιση αντί της πιο ασφαλούς. Το πιο οργανωμένο θεωρείται και πιο διεφθαρμένο, πιο ανειλικρινές, πιο ιδιοτελές».
Από την άλλη, η Κοινωνία των Πολιτών στην Ελλάδα είναι ασθενέστερη από την υπόλοιπη Ευρώπη. Οπως λέει η κ. Ξανθοπούλου, από την έρευνα «Θαλής» του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου (2020) προκύπτει πως το 45% από τις συμμετέχουσες οργανώσεις αναρτούν τους ισολογισμούς τους στην ιστοσελίδα τους, τη στιγμή που στην Ελλάδα ούτε οι δημόσιοι φορείς δεν αναρτούν ισολογισμούς. Ομως, μόλις το 35% διαθέτει εκθέσεις αξιολόγησης και μόλις το 30% εκθέσεις ορκωτών λογιστών αναρτημένες online αντίστοιχα.
Αλλαγή νοοτροπίας
«Τι μπορεί να κάνει ένας πολίτης για να στηρίζει το κοινωνικό της έργο πιο αποτελεσματικά; Να δίνει έμφαση στον μετρήσιμο αντίκτυπο αντί για το συναίσθημα. Να αναζητά πρωτόκολλα και επαγγελματισμό ακόμη κι από μικρές, αμιγώς εθελοντικές οργανώσεις. Να απαιτεί διαφάνεια στα οικονομικά και στη διακυβέρνηση – μηχανισμούς εποπτείας και ελέγχου ξεχωριστούς από το προσωπικό διαχείρισης. Να αποφεύγει την αμιγώς προσωποπαγή προσέγγιση. Να κάνει έρευνα, έστω μικρή: να διαβάσει την ιστοσελίδα, να χαζέψει τα οικονομικά, να κάνει ερωτήσεις και επισκέψεις στο πλαίσιο του δυνατού. Δεν χρειάζεται χρόνος ούτε εμπειρία, χρειάζεται όμως μια μικρή μεν, αλλά ουσιαστική αλλαγή νοοτροπίας σχετικά με την ουσία της Κοινωνίας των Πολιτών και την αξία της φιλανθρωπίας. Μπορεί κανείς να στηρίξει αν θέλει ανοργάνωτες, μη συστημικές, αμιγώς εθελοντικές οργανώσεις χωρίς νομική υπόσταση; Φυσικά, αλλά θα πρέπει να ξέρει πως το ρίσκο με την αδιαφάνεια είναι πολύ μεγαλύτερο, πως οι συστημικές δικλίδες ασφαλείας δεν θα είναι εκεί».